Hronotop hajke u djelu "Usta puna zemlje"

            Otkako je M. Bahtin definisao hronotop kao suštinsku uzajamnost vremenskih i prostornih odnosa, onako kako su oni umetnički dati u književnosti, taj termin, i njegovo određenju u konkretnom djelu, postali su izuzetno česti u interpretaciji bilo kojeg od tri književna roda. Takođe, motiv hajke je izuzetno čest motiv u književnosti koja se vezuje za crnogorski sociokulturni kod (prisjetimo se djela kao što su Lalićev roman Hajka ili Vukovićevo Mrtvo Duboko). Upravo zbog učestalosti ova dva pojma, tema kojom ćemo se baviti u ovom radu nudi dimenziju opštosti, koju ograničava činjenica da ćemo govoriti jednom posebnom djelu, a u pitanju je roman Usta puna zemlje, Branimira Šćepanovića. Žanrovski, ovo djelo određujemo kao roman samo zbog toga što ga je sam autor odredio tako, premda je već govoreno o razlozima zbog kojeg je ovo djelo žanrovski hibrid koji se može smatrati romanom-novelom.       

            Budući da je pred nama prilično kompleksan zadatak, najprije ćemo se malo dublje pozabaviti samom terminologijom. Već smo pomenuli osnovno poimanje značenja termina hronotop, ali se vremenom njegovo značenje usložnjavalo, i sve češće smo se suočavali s djelima u kojima je teško odrediti prostor ili vrijeme, djelima u kojima se jedno od to dvoje (ili i jedno i drugo) brzo mijenja ili onimma u kojima hronotop prevazilazi umjetnički odraz empirijskog svijeta, te zalazi u metafizički, izobličeni oblik. S druge strane, hajka označava, između ostalog, i gonjenje sa ciljem uništenja, progone, i grupu gonilaca, potjeru, što nas upućuje na akciju, dinamiku, na hronotop koji se brzo smjenjuje (što smo već pomenuli). Uistinu, ovaj hronotop jeste izuzetno dinamičan, ne samo zbog činjenice da je u pitanju hajka, gonjenje, već i zbog toga što i prostorno-vremenske odrednice, kao i većina drugih elemenata, direktno zavise od uspostavljene pripovjedačke situacije, a u romanu kojim se bavimo montažno se smjenjuju dvije pripovjedačke instance - goniči, koji sami prenose ono što vide i što se dešava, pa govorimo o homodijegetičnoj naraciji; i gonjeni, u čije ime govori auktorijalni pripovjedač, naravno, riječ je o heterodijegetičnoj pripovjedačkoj situaciji. Sve to pojačava utisak da je i čitalac dio hajke, na momente goni ili biva gonjen, pa i sam poprima tenziju koju nose likovi. O prostornoj dinamici govori i sljedeći citat:        

           

Prostor može funkcionisati stabilno i dinamično. Stabilni prostor je fiksirani okvir, tematizovan ili ne, u kojem se događaji odigravaju. Prostor koji funkcioniše dinamično jeste faktor koji omogućava kretanje likova.       

            Kada, zašto i kako počinje hajka? Obično, to se dešava sa konkretnim i jakim razlogom, nakon dogovora i promišljanja o istoj i u vrijeme kada se steknu svi uslovi za to, iznenada. U ovom romanu, jedino što ostaje od toga jeste iznenadni početak hajke, sve ostalo je izobličeno. Naime, nakon izlaska iz voza prestaje hronotop putovanja (koji po pravilu znači i upoznavanje novih likova),  i naš junak se nalazi na neodređenom stajalištu, negdje na teritoriji romaneskne Crne Gore, a tu su još dva čovjeka, sjede po strani. Narušavanjem kulturnog koda (izostao je pozdrav, komunikacija sa nepoznatim ljudima koji će kasnije postati njegovi goniči), bezimeni junak prelazi u semantičko antipolje i to predstavlja granicu nakon koje počinje hajka, ali ona nije organizovana, goniči u početku nemaju razlog da gone Bezimenog, najprije ga - vele - jure da ne bi napravo budalu od sebe, zatim da ne bi napravio budalu od njih, a u međuvremenu se stvaraju i novi razlozi i novi goniči, do tačke kada ga iskreno mrze i jedva čekaju da im padne šaka, da bi i ta mržnja splasnula pred kraj... Dakle, situacija je takva da najprije počinje hajka, a tek u toku iste, stvaraju se uslovi, razlozi i dogovori o organizaciji tog gonjenja. Nakon toga pratimo razvoj situacije kroz prizmu goniča i gonjenog, često imajući priliku da isti prostor ili događaj posmatramo sa dvije tečke gledišta.      
            Motiv progona vezuje hajkače i gonjenog u cjelinu koja bi izgubila smisao ukoliko bi im se putevi razišli, tako da su ove dvije strane uglavnom blizu jedna drugoj, što znači da se nalaze na manje-više istom prostoru u isto vrijeme, osim na momente (u šumi se gonjenom gubi trag, ali ubrzo ga, uz pomoć šumara, ponovo ugledaju i hajka se nastavlja)... Ipak, poimanje prostora se razlikuje u zavisnosti od toga iz čije perspektive ga posmatramo, što kulminira na kraju romana, kada Bezimeni uspijeva “pobjeći” u metafizički hronotop. Prostor se razlikuje u manjij mjeri i zbog činjenice da se na trenutke predmet posmatranja transformiše, zbog nestabilnosti prouzrokovane brzim kretanjem likova. Vrijeme je, pak, jasnije određeno - radnja se, u skladu sa dramskim postulatima (a upravo zbog uticaja dramskih elemenata je ovo djelo naročito blisko noveli) odvija od izlaska do zalaska sunca, a na početku saznajemo da se to dešava u jednom avgustovskom danu:          
 
            Uvijeni u grubu vunenu ćebad, ležali smo ne pomjerajući se i ćuteći kao da smo u toj poodmakloj avgustovskoj noći već bili omamljeni oporim mirisom šume koja nam je kroz odškrinuto šatorsko krilo ličila na izvijenu crnu zmiju.   

            Godina nije bitna, kao ni sam prostor po kojem se kreću likovi, upravo zbog težnje da se ova priča uopšti, da nadraste prostor i vrijeme u kom se dešava, što čini ovaj roman alegorijom koja može upućivati na bilo koju situaciju u kojoj onaj ko se ogriješi o kulturu i njene zabrane i ograničenja biva proganjan od strane zajednice. U prilog ovome ide i činjenica da likovi nijesu dublje karakterisani i obrađivani, bilo psihološki bilo fizički, upravo zbog toga što ti goniči nijesu samo dva čovjeka koji su sjedjeli na stajalištu i neki šumar, čoban ili seljak koji im se pridružuju, oni su slika mnogih drugih hajkača širom svijeta... Zbog toga nije bitno kuda ko koga goni, bitno je da je u pitanju hajka, besmislena kao i većina drugih. U tome je veličina Šćepanovićevog djela. Goniči su dominantna sila do pred kraj romana, kad bivaju primorani da ustuknu i uzmaknu, kad gonjeni postaje dominantan i tu poziciju zadržava i potvrđuje svojim bijegom - u smrt.    
            I u okviru ovog hronotopa postoji niz drugih, statičkih, poput šume, livada, planinskih vrhova, gornjeg i donjeg hronotopa (koji se po pravilu dovode u vezu s rajskim i paklenim hronotopima) i svi oni doprinose razbijanju statike, ali su i svojevrsni simboli. Neki od njih su naročito izraženi upravo poigravanjem hronotopom. Primjera radi, šuma, čija je simbolika višeznačna, kristališe svoje glavno značenje čistog prirodnog hrama upravo zato što joj je suprotstavljen početni hronotop koji prikazuje prirodu ukaljanu šinama, korama kuvanih jaja. Isto tako, simbolika gornjeg hronotopa, na kojem umije gonjeni, pojačava se položajem gonilaca koji ostaju dolje.        

            O hronotopu hajke u pomenutom djelu Branimira Šćepanovića, mnogo opširnije je govoreno u knjizi Naratološki i poetički ogledi, Tatjane Bečanović, što je pred nas stavilo dodatni izazov da ovoj temi pristupimo na drugi i originalan način, a da pri tom ne zanemarimo već provjeren rad koji smo pomenuli, već da ga iskoristimo u pravoj mjeri. Cilj nam je bio da objasnimo termine hronotop i hajka, da ih povežemo jedno s drugim, a zatim i sa konkretnim djelom i naglasimo nekoliko najbitnijih momenata vezanih za to, pa cijenimo da smo, s obzirom na ograničeni prostor koji nudi ovaj rad, uspjeli u tome koliko je bilo moguće

---