Poetika Branka Miljkovića

           Jedna on najupečatljivijih ličnosti u južnoslovenskoj književnosti dvadesetog vijeka jeste zasigurno Branko Miljković. Nakon pojave Vaska Pope i njegove zbirke Kora, 1953. godine, u jednom dijelu južnoslovenske književnosti dolazi do haosa izazvanog težnjom mladih pisaca da oponašaju njegov (Popin) stil, te raskidaju sa svim što se moglo vezati za poetsku normu: zbacuju ograničenja forme, pišu slobodnim stihom i teže poetskoj anarhiji koja rezultira uglavnom pjesmama niske ili čak izostale vrijednosti i na nivou zvuka i na semantičkoj ravni, a tada Miljković dolazi kao, uslovno rečeno, spasilac poezije, jer sa pokretom neosimbolista vraća normu i formu književnosti u onoj mjeri u kojoj je to bilo potrebno ‒ ne toliko da se vrate romantičarske tendencije i često isprazna i patetična poezija, ne ni da bude sasvim u realističkom maniru gdje bi se pisalo o temama na način bliži svakodnevnom nego umjetničkom modelu, ne dozvoljavajući ni avangardi da uzme previše maha i nastavi putem haotičnosti kojim je nakon Pope i Miodraga Pavlovića krenula. Upravo zbog toga je veoma zanimljivo pisati o njegovoj poeziji i poetici, što je i predmet rada koji je pred nama.

          

            Prije svega, počećemo pojašnjavanjem pojma poetika. U Rječniku osnovnih književnih izraza taj termin je definisan na sljedeći način:

           

“POETIKA ‒ termin ima više značenja. U najširem smislu označava teoriju književnosti uopšte. U užem smislu pod ovim terminom se podrazumijeva izučavanje nekih pitanja stilistike, a u modernom značenju ovaj termin označava specifičnost, osobenost stvaralaštva jednog pisca, književne grupe, ili nacionalne književnosti...”[1]

            Predmet našeg interesovanja jeste ovo što se u navedenom citatu naziva modernim značenjem poetike, konkretno: “specifičnost, osobenost stvaralaštva jednog pisca”. Već smo pomenuli da je Miljković pripadao neosimbolistima, što potvrđuje i citat J. Deretića: U tom naraštaju javlja se nekoliko orijentacija. Najizrazitija je neosimbolička. Njoj pripada glavni pesnik ovog pokolenja Branko Miljković (1934-1961).[2], pa je samim tim i njegova specifičnost uglavnom vezana za specifičnosti i odlike neosimboličke organizacije (a samim tim i simbolizma). To je značilo da je njegova poezija okrenuta prema klasicima od Homera do T. Mana i da se pjesnici ove organizacije oslanjaju na tradiciju, često i na mitologiju, folklor, da se vraća forma soneta, daktil, jamb, vjerovanje da pjesma egzistira individualno, bez naročite veze sa svojim tvorcem, da je simbol uobičajeno sredstvo izražavanja... To potvrđuje i tematika pjesama Miljkovićevih, koja se dotiče antike (Triptihon za Euridiku, Orfej u Podzemlju, Slepi pesnik...) a u nekim (vrlo čestim) slučajevima je čak i bazično antička (učestao simbol kod Miljkovića je vatra u Heraklitovskom smislu, dakle, vatra koja se dovodi u vezu sa životom), zatim, kao što je to slučaj i sa Stefanom Malarmeom (koji je bio Miljkovićev uzor, uz Pola Valerija, između ostalih), ima za temu Miljkovićeve pjesničke uzore nabrojane u ciklusu Sedam mrtvih pesnika, a njegovom opusu nije strana ni mitološka osnova (odličan primjer je ciklus Utva zlatokrila sa pjesmama kao što su Tamni vilajet, Ravijojla, Gojkovica, Bolani Dojčin, Sluga Milutin, Raskovnik...). Premda su neosimbolisti bili veoma različiti od romantičara, kod Branka Miljkovića je osjetan i (ne preveliki, doduše) uticaj romantizma kroz okrenutost prirodi (Pohvala bilju), motive mrtve drage (Uzalud je budim, Triptihon za Euridiku), nacionalnih simbola (Odbrana zemlje, Jugoslavija) folklornih elemenata iz ciklusa Utva zlatokrila, koje smo već nabrajali, ali taj uticaj, kako smo već vidjeli uglavnom se vezuje za tematiku, nikako i za stvaralački model, jer njegova pjesma nije čista emocija pretočena u rimu, već brušeni rezultat umnog napora i intelekta. Njegov opus je, jasno nam je, i tematski i stilski raznovrstan, ali je najčešće cikličan i to je jedna od niti koja povezuje njegovo stvaralaštvo, zajednička odlika njegovih djela. Ta se cikličnost nekada vidi jasno jer je povezana temom (Sedam mrtvih pesnika je, recimo, primjer ciklusa koji je očigledno tematski povezan) a nekada pjesme vezuju unutrašnji motivi (u ciklusu Utva zlatokrila tu funkciju vrši lajtmotiv frule/svirale, u zbirci Vatra i ništa,  to je najčešće vatra...). Postoje simboli koji se u Miljkovićevoj poeziji ponavljaju kao lajtmotivi i van okvira jedne zbirke, pa tako u velikom broju njegovih pjesama nailazimo na pomen vatre, praznine, ništavila, ptice, cvijeta... Nekada je ta vatra prikazana samo kao iskra, nekad kao Sunce, praznina kao jama, ništavilo kao sjenka, ptica nekada nije uopšten pojam već se određuje tačno, kao utva, labud ili soko (pa čak i feniks, koji objedinjuje motive vatre i ptice), cvijet je nekad samo bilje, nekada i on ima drugu odrednicu (raskovnik, zova). Naravno, njegov cvijet nije onaj realistički cvijet već apstraktan pojam koji na momente jeste a na momente i nije, a takva je i ptica i riječ (takođe često korišćen motiv):

“(...)Necvet kaže
noć
je
Neptica kaže
plam
je
A je kaže nije
Na to ptica opsuje
Cvet kaže to je pakao
Prava reč se još rodila nije”,[3]

a često prelazi u jedva sagledive apstrakne prostore koji proširuju semantičko polje:

(...)Još malo i zaćutaću pred tobom,

Dok bdiš onocvetno nad ispražnjenim grobom(...).[4]

Kod Miljkovića se nerijetko narušava i red riječi u rečenici, pa se postiže otežana forma koja, prema ruskim formalistima, rezultira otežanom percepcijom čime se dobija na kvalitetu djela kod recipijenta. O Miljkovićevom izrazu je govorio i J. Deretić:

U pesničkom izrazu težio je da spoji moderna istraživanja s klasičnim zahtevima, zalagao se za savršenstvo kao najveći ideal pesme, smatrao da "nema velike poezije bez stroge i određene forme", bio vrstan versifikator i jedan od obnovitelja soneta u našoj posleratnoj poeziji. Odbojan prema tradicionalnoj subjektivnoj lirici, on je na drugoj strani pokazao otvorenost prema nekim drugim tradicionalnim vrednostima: negovao je socijalnu i rodoljubivu poeziju, nadahnjivao se motivima i simbolima iz naše narodne pesme.[5]

            Miljkovićeva misao je nekada toliko sažeta u rečenici, i nosi snažnu poruku u toj mjeri da poprima oblik aforizma, kao u primjeru: Svet će spoznati onaj ko ga menja ili Sve što se kreće, kreće se po zakonima mirovanja i smrti. On je vjerovao da je riječ uvijek ispunjenija nego što bi se na prvi pogled dalo primijetiti, da svaka riječ ima mnogo više da kaže od onoga što znači, što je doprinijelo punoći njegovog izraza.. Često takvi aforistički modeli nose i paradoksalnu notu (Sve što nema vatre u sebi, sagori), a opus ovog pjesnika je ispunjen kontrastima sjena i svjetlosti, kretanja i mirovanja, neba i zemlje, života i smrti... Čak i u naslovu njegove najkvalitetnije zbirke Vatra i ništa (vjerovatno nastao pod uticajem Bića i ništavila, egzistencijaliste Žan Pol Sartra), očituje se kontrast između vatre koja je simbol života i stvaranja, postojanja, toplote, sa jedne, i ničega, ništavila, simbola smrti, hladnoće, razgradnje, prestanka i nestanka, sa druge strane. Upravo simbolistički i neosimbolistički karakter poetike Branka Miljkovića je zaslužan za ispunjenost tog ništavila i praznine koji se pominju u njegovoj poeziji - njegova praznina nije prazna, ona je ispunjena semantičkim i estetskim nabojem, upravo ta njena kontrastna priroda u odnosu na ispunjenost ostatka teksta daje joj i samoj punoću značenja. To je još jedan od Miljkovićevih paradoksa, na nadtekstualnom i izvantekstualnom nivou. U svijetu koji se nalazi u Miljkovićevim pjesmama postoji i drvo i ptica i čovjek, kamen, muzika, bilje, Sunce, ali je to drugačiji svijet od stvarnog, to je poetski svijet u kojem važe druga pravila: njegov kamen želi da dobije krila, klisure lete tako što ptice prolijeću kroz njih, grlica i frula imaju pravo da misle i odlučuju... To je Miljković. Jedna od odlika njegove poetike je zasigurno i metajezičnost (u njegovim pjesmama o pjesmama), ali i, mnogo naglašenija, metatekstualnost. Metatekstualnost se kod njega nalazi u motivima na početku pjesme (kao moto) pa pjesma Crni jamb sna ima za moto citat Ja posle velikog sna poduzeh put tužan (Malarme),[6] pjesma Ravijojla uzima citat od Tina Ujevića: ...tužna vila nije sjena puka[7], a moto pjesme Raskovnik je: To je nekakva (može biti izmišljena) trava za koju se misli da se od nje (kad se njome dohvati) svaka brava i svaki drugi zaklop otvori sam od sebe. (Vuk Stefanović Karadžić).[8]             

Osim ovakvog oblika citatnosti (u smislu intertekstualne komunikacije), nekada nailazimo na situaciju da je citat utkan u samu pjesmu, kao u pjesmi Laza Kostić iz ciklusa Sedam mrtvih pesnika:

Oprosti, majko sveta, oprosti,
što naših gora požalih bor.

Da li ćemo je naći u povratku noći
u povratku cveta u povratku sna i gora
na zbunjenom horizontu u gorkom kristalu
nemoći
od naše žeđi i mrtvog anđela gde se skamenila
mora

Lice svih doba u očekivanju vatre da l će moći
da sačuva uspomenu na nju od zaborava i prostora
Neka Veliko Sazvežđe u smrti tvojoj zanoći
O pusti žali i žalosna mora

Koji su predeli u tvome srcu sada?
Mrtva je a negde još traje dan, o laste
Svi mrtvi su zajedno bio si pun mračnih nada

U pustinji si što u praznoj svetlosti raste
dok u dvostrukoj tišini slepe je oči slute
Santa Maria della Salute.[9]

Prva dva i posljednji stih su preuzeti direktno iz Kostićeve pjesme Santa Maria della Salute, ali ne kao moto već kao integralni dio Miljkovićeve pjesme, čime metatekstualnost dobija još upečatljiviju funkciju. Interesantan je i njegov pjesnički postupak u versifikaciji: on poštuje formu ali je se ne drži uvijek bezuslovno, bira riječi ali im mijenja raspored, piše i slobodnim stihom i rimom, ali kada je u pitanju rima ne odvaja obavezno cjeline onako kako bi to rima logikom (i u skladu sa klasičnim pristupom) zahtijevala, pa većina njegovih pjesama (sve osim jedne) iz ciklusa Utva zlatokrila može imati oblik pjesme sa ukrštenom rimom u četiri katrena, sudeći po rimi, ali je isto tako svaka ostavljena tako da bude jedna cjelina, što se vidi i iz prve pjesme ovog ciklusa:

Frula

Groznice nežne poremećenog cveta
Slutiš. Gle, bilju klanjaš se opet.
Tragom pjanog jutra i iščezlog leta
Požuri, opevaj pre praznika svet.
Ponovi dan zbog nezahvalnog tela
Što suncu uzvraća senkom i pesmu kvari.
Vrati čoveku usamljenu pticu:
Pod praznim nebom plaču sokolari.
dozovi utve s gora u predanje.
Sastavi čula pesmom da ne venu
U noći tela. Nek bude sve manje
Vidljivog da ostvariš uspomenu.
Prazniš mi koleno i uzimaš srce
Žuri, krug opevaj, nesreću prevari
Smederevo otvori, ptici se dodvori
Pod praznim nebom plaču sokolari.[10]

Rima (cveta-leta, opet-svet, kvari-sokolari...) upućuje na jasno određene granice četiri cjeline, međutim, postoji samo jedna. Isto tako se nalaze i primjeri Miljkovićevih pjesama u kojima se stih ne sažima, već razbija kao u posljednjem stihu pjesme Zamorena pesma. Međutim on isto tako zna da se pridržava forme u potpunosti, najčešće kada su u pitanju precizno utvrđene forme kao što su soneti. Njegove pjesme se, takođe, kreću od dužine samo jednog stiha (od svega par riječi) kao što je pjesma Epitaf do prilično dugih kao što su Uzalud je budim ili Ariljski anđeo, što je specifično za njegov stil. Odlika Miljkovićeve poezije je, osim toga, i opkoračenje, za šta je primjer dat u prva dva stiha pjesme Frula. Zbog stilske, tehničke, motivske, semantičke i raznih drugih razuđenosti među zbirkama i ciklusima, a kamoli pjesmama Miljkovićevog opusa, teško je obuhvatiti njegovu poetiku na svega nekoliko stranica, jer bi to zahtijevalo i iscrpniji istraživački rad koji bi zahtijevao upotrebu više različitih kodova i više primjera, što nam ne dozvoljava prostor predviđen za ovaj rad.

Uzevši u obzir da dužina Miljkovićevih pjesama varira, da je svaka od njih ispunjena simbolima od kojih svaki nosi posebnu značenjsku težinu i da je i njegov pristup pisanju svakog ciklusa unekoliko drugačiji (što povlači i drugačiji pristup nas kao recipijenata), jasno nam je da bi pokušaj objašnjavanja svih aspekata Miljkovićevog pjesničkog izraza bio uzaludan, ali budući da smo se dotakli glavnih motiva i lajtmotiva njegovih pjesama, utvrdili najčešće postupke i figure kojima se služi, naveli njegove uzore i potkrijepili citatima i primjerima uticaje i oslonce koje je koristio za rad, pomenuli neke od figura koje nalazimo redovno u njegovim pjesmama (paradoks, kontrast, opkoračenje...) i odredili uticaj simbolizma, neosimbolizma i drugih pravaca koji su ostavili traga u njegovim pjesmama, smatramo da je zadatak koji je stavljen ispred nas ispunjen u mjeri u kojoj to dozvoljava okvir ovog rada.

______________________________________________

[1] Cerović, Vuk:  str. 132.

[2] Deretić, Jovan: str. 317.

[3] http://www.rastko.rs/knjizevnost/umetnicka/poezija/bmiljkovic-izbor.html

[4] Isto

[5] Deretić, Jovan: str. 317.

[6] http://www.rastko.rs/knjizevnost/umetnicka/poezija/bmiljkovic-izbor.html

[7] Isto

[8] Isto

[9] Isto

[10] Isto